Rusça - Azerice çeviri (v1.4 yeni)
?Rusça
КАРАБАХ ИЛИ АРЦАХ?
ПО ПРАВУ ИЛИ ПО СПРАВЕДЛИВОСТИ?
Подразумевая, что среди лезгин осталось ещё много могущих размышлять, привожу здесь для них краткую историческую справку о месте, которое азербайджанцы называют то Нагорным Карабахом, то просто Карабахом, а армяне – Арцахом.
Лет пять назад, в разгар Второй Карабахской войны я об этом писал. Казалось бы, война закончилась и «победителю» нужно не поднимать «старые» вопросы, а нужно искать мир с соседом, но нет: власти Азербайджана раз за разом инициируют разговоры о Карабахе, причём, в ярко выраженном шовинистическом духе. Потому я ещё раз повторю здесь для своих соплеменников-лезгин рассказ об истории Арцаха (Нагорного Карабаха), дабы они вновь не были вовлечены в шовинистические истории...
В древности эта территория была населена автохтонными кавказскими и иранскими племенами. Во II в. до н.э. армянский царь Арташес I (000—000 гг.) присоединил к Армении ряд соседних областей, в том числе правобережье Куры, где обитали шаки, утии и гаргары-албаны. С этого времени до 000 года н.э. этот регион находился в составе так называемой Великой Армении. В результате местные автохтонные кавказские племена перешли на армянский язык, именно потомков этих племен, близких к предкам лезгин, мы ныне считаем армянами Карабаха.
В I веке до н.э. эта область была известна грекам под названием «Орхистене». Это известно из сочинения Страбона (Страбон. География, XI, XIV, 0.) Армянское название Арцах этой области упомянуто в «Армянской географии» VII века как 0-я из пятнадцати провинций Великой Армении.
В 000 году, после войны между Византией и Персией Куро-Аракское междуречье (области Арцах и Утик) отошло от Великой Армении к вассальной от Персии Кавказской Албании, оставаясь при этом под управлением армянских княжеских родов и сохранив сильное армянское влияние. Полиэтническое Албанское царство было уничтожено арабами в 000 году. В 000 году в Арцахе было провозглашено независимое армянское княжество Хачен. В 000 году правители Хачена признали власть над собой правителя Армении.
После утраты централизованной армянской государственности в 0000 году Хаченское княжество на протяжении многих веков оставалось одной из тех областей, где сохранялось армянское правление.
Первые тюрки в этом регионе начинают появляются в результате нашествия тюрков-сельджуков лишь в конце XI века. В позднем Средневековье источники начинают упоминать о тюркских кочевниках, появившихся на равнине между Араксом и Курой и давших ей название «Карабах». Кочевники (тюркские, затем и курдские) зимовали на равнинах, а летом
откочёвывали на пастбища нагорий; такой порядок сохранялся вплоть до XX века.
Тюркские кочевники в Нагорном Карабахе зафиксированы в переписях 0000 и 0000 годов во время коротких периодов османского владычества. Курдские племена были переселены персидскими властями в район, расположенный между Нагорным Карабахом и Зангезуром, примерно в 0000 году с целью ослабить связи армянских правителей Нагорного Карабаха с основными армянскими территориями.
В начале XVI века Хачен вошёл в состав государства Сефевидов. В XVI—XVII веках Хаченское княжество распалось на пять небольших владений — меликств. В середине XVIII века армянские меликства, утратив самостоятельность, вошли в состав Карабахского ханства, только что образованного персидским шахом. С образованием ханства усилилась миграция тюркских племен в Карабах и, наоборот, эмиграция из него армян. В самом центре бывшего армянского меликства
Варанда появился крупный тюркский анклав — Шуша. Именно в XVIII веке в Нагорный Карабах проникает тюркский элемент, который там до этого времени не был замечен…
В 0000 году по завершении русско-персидской войны был подписан мирный российско-персидский договор, которым был признан переход Карабахского ханства под власть России, т.е. русскими Карабах был завоеван для себя в 0000 году. В результате восточная часть Кавказа под названием Азербайджанская АССР в XX веке оказался в составе Союза ССР.
Согласно Договору о его образовании от 00.00.0000 и закону «О порядке решения вопросов, связанных с выходом союзной республики из СССР» от 00.00.0000 (далее – «Закон») «решение о выходе союзной республики из СССР принимается свободным волеизъявлением народов союзной
республики путем референдума (народного голосования)» (ст.0 Закона) и «в союзной республике, имеющей в своем составе автономные республики, автономные области и автономные округа, референдум проводится отдельно по каждой автономии», «за народами автономных республик и автономных образований сохраняется право на самостоятельное решение вопроса о пребывании в
Союзе ССР или в выходящей союзной республике, а также на постановку вопроса о своем государственно правовом статусе» (ст.0 Закона).
Верховный Совет Азербайджанской ССР, не проводя референдум о выходе из состава Союза ССР, как того требовал закон, 00.00.0000 принял декларацию «О восстановлении государственной независимости Азербай
Azerice
QARABAĞ YOXSA ARTSAX?
HAQQLA YOXSA ƏDALƏT ÜZRƏ?
Fərz etsək ki, hələ də düşünməyə qadir olan ləzgilər çoxdur, mən burada azərbaycanlıların bəzən Dağlıq Qarabağ, bəzən isə sadəcə olaraq Qarabağ, ermənilərin isə Artsax adlandırdıqları yer haqqında qısa tarixi məlumat verəcəyəm. bu haqda. Belə görünür ki, müharibə başa çatıb və “qalib” “köhnə” məsələləri gündəmə gətirməməli, qonşusu ilə sülh axtarmalıdır. Amma yox: Azərbaycan hakimiyyəti dəfələrlə Qarabağla bağlı açıq-aşkar şovinist ruhda söhbətlər aparır. Ona görə də mən burada bir daha ləzgi həmkarlarım üçün Artsaxın (Dağlıq Qarabağın) tarixi hekayəsini təkrarlayacağam ki, onlar bir daha şovinist hekayələrə çəkilməsinlər...
Qədim zamanlarda bu ərazidə avtoxton Qafqaz və İran tayfaları yaşayırdı. Eramızdan əvvəl II əsrdə erməni padşahı I Artaşes (000-000) bir sıra qonşu rayonları, o cümlədən Şəkilər, Utes və Qarqar albanlarının məskunlaşdığı Kür çayının sağ sahilini Ermənistana birləşdirdi. Həmin vaxtdan eramızın 000-ci ilə qədər bu bölgə Böyük Ermənistan adlanan ərazinin tərkibində olmuşdur. Nəticədə yerli avtoxton Qafqaz tayfaları erməni dilini qəbul etmişlər və biz indi Qarabağ erməniləri hesab etdiyimiz ləzgilərin əcdadlarına yaxın olan bu tayfaların törəmələridir.
Eramızdan əvvəl I əsrdə bu bölgə yunanlara “Orxistan” kimi tanınırdı. Bu, Strabonun əsərindən məlumdur (Strabon. Coğrafiya, XI, XIV, 0.) Bu bölgə üçün ermənicə Artsax adı VII əsr “Erməni coğrafiyası”nda Böyük Ermənistanın on beş vilayətinin 0-cusu kimi qeyd olunur.
000-ci ildə Bizans ilə Persiya arası Artsax bölgəsi arasındakı müharibədən sonra. və Utik) erməni knyaz ailələrinin nəzarətiAltında qalmaqla və güclü erməni təsirini saxlamaqla, Böyük Ermənistandan İranın vassal dövləti olan Qafqaz Albaniyasına keçdi. Çoxmillətli Alban çarlığı 000-ci ildə ərəblər tərəfindən dağıdıldı. 000-ci ildə Artsaxda müstəqil Xaçen erməni knyazlığı elan edildi. 000-cü ildə Xaçen hökmdarları Ermənistan hökmdarının hakimiyyətini tanıdılar.
0000-ci ildə mərkəzləşdirilmiş erməni dövlətçiliyi itirildikdən sonra Xaçen knyazlığı uzun əsrlər boyu erməni hakimiyyəti altında olan ərazilərdən biri olaraq qaldı.
Bu bölgədə ilk türklər yalnız I əsrin sonlarında Səlcuqlu türklərinin işğalı nəticəsində meydana çıxmağa başladılar. Son orta əsrlərdə mənbələrdə Araz və Kür çayları arasındakı düzənlikdə peyda olan türk köçərilərinin adı çəkilir və ona “Qarabağ” adı verilir. Köçərilər (türk, sonra kürd) düzənliklərdə qışlayır, yayda isə
yüksək dağların otlaqlarına köçürdülər; bu tənzimləmə 00-ci əsrə qədər davam etdi.
Dağlıq Qarabağdakı türk köçəriləri Osmanlı hakimiyyətinin qısa dövrlərində 0000 və 0000-ci il siyahıyaalmalarında qeydə alınıb. Kürd tayfaları fars hakimiyyətləri tərəfindən Dağlıq Qarabağla Zəngəzur arasında yerləşən bölgəyə köçürüldü.Təxminən 0000-cü ildə Dağlıq Qarabağın erməni hökmdarlarının əsas erməni əraziləri ilə əlaqələrini zəiflətmək məqsədi ilə.
XVI əsrin əvvəllərində Xaçen Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil oldu. 00-00-ci əsrlərdə Xaçen knyazlığı beş kiçik mülkə - məlikliyə parçalandı. XVIII əsrin ortalarında müstəqilliklərini itirən erməni məliklikləri Fars şahının yenicə təşkil etdiyi Qarabağ xanlığının tərkibinə daxil oldular. Xanlığın yaranması ilə türk tayfalarının Qarabağa köçü və əksinə ermənilərin buradan köçü gücləndi. Varanda keçmiş erməni məlikliyininTam mərkəzində böyük bir türk anklavı - Şuşa meydana gəldi. Məhz 00-ci əsrdə orada əvvəllər nəzərə çarpmayan türk ünsürü Dağlıq Qarabağa nüfuz etdi...
0000-cü ildə Rus-Fars müharibəsinin sonunda Rusiya ilə İran arasında sülh müqaviləsi imzalandı və bu sülh müqaviləsi Qarabağ xanlığının Rusiyanın hakimiyyəti altına keçməsini, yəni Qarabağı rusların özlərinin ələ keçirməsini tanıdı. nəticədə Qafqazın Azərbaycan MSSR kimi tanınan şərq hissəsi 00-ci əsrdə SSRİ-nin tərkibinə daxil oldu.
Onun yaranması haqqında 00.00.0000-ci il tarixli Müqaviləyə və “Müttəfiq respublikanın SSRİ-dən çıxması ilə bağlı məsələlərin həlli qaydası haqqında” qanuna əsasən (burada 0000-cü ilin 0-ci hissəsində deyilir. “Qanun”), “müttəfiq respublikanın SSRİ-nin tərkibindən çıxması haqqında qərar müttəfiq respublika xalqlarının iradəsinin sərbəst ifadəsi əsasında referendum (ümumxalq səsverməsi) yolu ilə qəbul edilir” (Qanunun 0-ci maddəsi) və “muxtar respublikaların, muxtar vilayətlərin və muxtar vilayətlərin hər birində ayrı-ayrılıqda keçirilən müttəfiq respublikada. muxtariyyət”, “muxtar respublikaların və muxtar qurumların xalqları SSRİ-də və ya ondan ayrılan ittifaq respublikasında qalmaq məsələsini müstəqil həll etmək, habelə onların dövlət-hüquqi statusu haqqında məsələ qaldırmaq hüququnu özündə saxlayır” (Qanun 0-cü maddə). 0000-ci ildə “Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpası haqqında” bəyannamə qəbul edildi, ona əsasən, mahiyyət etibarı ilə ittifaqdan ayrıldığını elan etdi.o vaxta qədər orada diqqət çəkməmişdi...
0000-cü ildə Rusiya-Fars müharibəsinin sonunda Qarabağ xanlığının Rusiyanın